شبکه ی ماهواره ای جدید « پرس» که از ایران پخش می شود، گرافیک و کیفیت تصویری خوبی دارد. مشخص است که کادر فنی مجربی در آن مشغول به کارند. خبرش را از تلویزیون خودمان شنیدم و تصاویرش را در « فرانس ون کتر» دیدم. این شبکه ی خبری فرانسوی معتقد بود « پرس» می تواند آلترناتیو خوبی برای مخاطبان بی بی سی و سی ان ان باشد که خواهان اخبار، گزارش ها و تحلیل های متفاوتی از وقایع و رویدادها هستند. در ادامه، بخشی از یکی از برنامه های این بنگاه خبری اسلامی نوظهور بازپخش شد:
تصاویر از دید دوربین ماهواره ای نشان می داد که چگونه گروهی ده بیست نفره که در خیابان های جایی شبیه بغداد درحال دویدن بودند، تعقیب و - پس از ظاهر شدن عبارت « حاضر باشید» بر روی صفحه – دفعتا ً همگی با شلیک یک راکت منهدم شدند. بلافاصله جملاتی با این مضمون به نمایش درآمد:
این است جنگ به سبک ایالات متحده
درست شبیه یک بازی کامپیوتری!
با این تفاوت که نمی توان آن را ری-استارت کرد...
گزارش فرانس ون کتر با این جمله پایان گرفت: « پرس تی وی درهمه ی نقاط دنیا قابل مشاهده است به غیر از ایران که در آن دیدن شبکه های ماهواره ای ممنوع است»!
حالا دوست دارم اعتراف کنم که اصلا ً کنایه ی تلخ و پرمعنای همین جمله ی آخر بود که انگیزه ای شد برای پست این مطلب از بس که به دلم نشست! ولی ترجیح دادم سیر ماجرا را با همان مقدماتی توصیف کنم که خودم دیدم تا هم نمونه ای از خبررسانی غیر مغرضانه را نشان دهم و هم حس قضاوت شما را تحریک کنم!
در این یکی دو ماهه، علاوه بر تکمیل طرح فاز دوی مرکز فرهنگی جدید پرند – که طرح عمومی آن را پیش از عید کشیده بودم- ، دو مورد کار مفهومی (concept) هم داشتم که مقتضیات بازار ایجاب می کرد کمی با کارهای مفهومی – به معنای واقعی آن – متفاوت و به نسبت، کالبدی تر و ابعاد وعملکردها مشخص تر باشد.
اولی می بایست بنایی با ویژگی های بصری منحصر به فرد باشد و واریاسیون های متعددی از آن در شهرها و نقاط مختلف به عنوان شعبه های « فروشگاه های زنجیره ای بال» (Hyper Market) اجرا شود. «بال»، که در حال حاضر یک شعبه در کیش و یکی دو شعبه هم در تهران دارد، فروشگاهی است که وجه تمایز آن با دیگر فروشگاه های زنجیره ای، عرضه ی تولیدات لوکس و brand های شناخته شده است و در عین حال در زمینه های بسیار متنوعی از پوشاک و لوازم منزل گرفته تا مواد غذایی و گل و اسباب بازی فعال است؛ چیزی شبیه همین « هایلند» میدان آرژانتین، اما وسیع تر و فراگیرتر.
طرح را از ابتدا تا ارائه دو روزه درآوردم و تبعا ً زمان چندانی برای مطالعات پایه نبود. با توجه به این که مفهوم بنیادی عملکرد فروشگاه بال، جمع آوری و عرضه ی brand هایی گوناگون از اقلام و اجناس مختلف بود، در نوع محصولات عرضه شده در آن شاخص مشترکی وجود نداشت که مبنای طرح معماری قرار داده شود. درنتیجه، ترجیح دادم از تنها نمایه ی موجود فروشگاه، یعنی نام و گرافیک ترسیم آن – با کمی انتزاع – در نمای اصلی استفاده کنم. دیاگرام عملکردی بنا هم بر اساس خواست کارفرما طراحی شد: یکی از مشکلات عمده ی فروشگاه های زنجیره ای دستبردهای جسته گریخته ی مشتریان است. این فروشگاه ها همواره سقف ماهانه ی مشخصی را برای ضررهایی از این نوع به ازای سود حاصل از تعداد زیاد مشتری قبول می کنند؛ ولی درعین حال، همواره سعی می کنند این رواداری را به کمترین میزان ممکن کاهش دهند. بر این مبنا، می خواستند تعداد خروجی ها نسبت به تعداد ورودی ها کمتر باشد. با توجه به غیر منطقی بودن چنین رویکردی تصمیم گرفتم به ازای سه ورودی، سه خروجی در نظر بگیرم و برای تأمین نظر کارفرما، هر سه ورودی را بعد از کنترل خروجی قرار دهم و با تعبیه ی فضاهای مستقل( داروخانه و کافی شاپ) در مسیر دو خروجی فرعی، به آن دو کیفیت فضایی متفاوتی نسبت به خروجی اصلی بدهم. حاصل کار هم اینجاست:
دومی طرحی بود برای « نمایندگی مجاز ایران خودرو» که این یکی قرار بود به طور اخص، اساس طرح واحد نمایندگی شهرجدید پرند باشد. الزامات عملکردی این طرح بیشتر و بحث تخصیص فضا و مسیر گردش در آن جدی تر بود. از این رو، ابتدا با دیاگرام های عملکردی حجمی شروع کردم و اندک اندک ضمن شکل دادن به یک کلیت بصری واحد، خرده فضاها را گرد هم چیدم و فضاهای منفی را نیز در ارتباط با فضاهای اصلی تعریف کردم: زمین بازی کودکان را در کنار سالن پذیرایی میهمانان و پارکینگ، کارواش و پمپ بنزین و را جنب سالن اصلی تعمیرات. این کار چهار پنج روزه ی مختصر و مفید هم به این جا رسید:
تلفنی که بیگاه زنگ می زند و به گاه وصل نمی شود، تنها وسیله ی ارتباطی است میان دهکده ی پایین و « قصر» بالا که مقدراتت آن جا رقم می خورد. «ک.» به هر دری می زند تا حقیقت ِ موقعیت ِ خود و نوع و توازن رابطه اش را با کارگزاران قصر درک و هضم کند.
داستان رمان « قصر» به ظاهر چندان پیچیده نیست: از ک. دعوت شده برای مساحی به قصر بیاید، اما او نمی تواند پس از ورود به دهکده ی جنب قصر سررشته ی کارش را در دست بگیرد و با کارفرمایان والامقامش ارتباطی معقول و دوسویه برقرار کند. هر قدر در کارش جدیت بیشتری به خرج می دهد، آماج تمسخر و تحقیر پایین دستان و بالا دستان – گویی به یک میزان- او را بیش از پیش دربر می گیرد.
ک. مذبوحانه تلاش می کند ابتکار عمل را در دست بگیرد: با پیش خدمت فرودست بار اختلاط می کند و به کمک اعترافات او و به رغم همه ی اخطارها به قصر نفوذ می کند و درست زمانی که می کوشد از سیطره ی دانایی قصر بگریزد، خود را بیش از پیش زیر نگاه نمور اطرافیان می بیند: ک. درمی یابد که همگان از رسوایی همخوابگی او با « فریدا» در میان کثافات و خاک و خل بار و تلاش موذیانه اش برای نفوذ به قصر آگاه اند و گریزی هم از این ماخولیا نیست!
برف و سرمای رخوت آور محله های تاریک کارگری دهکده ی رمان « قصر» تصویری است همان قدر آشنا و ملموس که جرم نامعلوم « کلام» در « محاکمه» و سرگشتگی و احساس گناه ناموجه و تلاش نافرجامش برای دفاع از هستی خویش در برابر مکافات عمل بسیار زشت و –در عین حال- مجهولی که هرگز انجام نداده! تلاشی که به سرگشتگی او در باتلاق بوروکراسی دیوان عدالت و گذارش از دادگاه هایی می انجامد که در میانه ی آن زنان رخت می شویند و منشی مفلوک و عجیب الخلقه در خلال چرت نابهنگامش خرناس می کشد؛ بدتر آن که این ها همه یک روز صبح، بی مقدمه با حضور غیر منتتظره ی دو مأمور و تفهیم نصفه نیمه ی اتهامی موهوم به یکباره چون کابوسی ابدی آغاز می شود؛ صبحی همچون صبح روز« مسخ» شدن « گرگور سامسای» بی نوا به موجود نرم تن عظیم الجثه و چندش آوری که در درک و مواجهه با تغییر وضعیت یکباره اش به کل ناتوان است...
« کافکا» یگانه ای است که از عناصری چنین ناهمگون و نامعقول صحنه هایی چنان آشنا و ملموس می آفریند. گاه درمی مانی که شاید ظاهر ِ– گهگاه- موجه ِ پیرامونت پوسته ای است که پیوسته آن اغتشاش تحمل ناپذیر و نومیدکننده ی کافکایی جهان واقع را پنهان می کند تا در آرامش ظاهری این نیرنگستان، زیستن را تاب آورده دمی بیاساییم.
« من همان شیلی کهنه ی پیر را دوست دارم:
تند و تیز، اما، خوشمزه »
«فریدا» را دوباره دیدم: داستان فیل و کبوتر، زندگی، رنج، عشق و خیلی دیگر واژه هایی که شاید تنها چنین با معجون رنگ و رقص و موسیقی به تمامی بیان شوند؛ داستان آزاد و انقلابی زیستن و پذیرفتن رنج سقوط خُرد و درشت آوار این آزادی بر لحظه های عمری که – به هرحال- بی درد و غم سپری نمی شود.
«دوست دارم روزهای تیره با خاکستری رنگ آمیزی شود و با رویای تو ناپدید گردد.»
با صداي ورونيكا وقتي دارد تست سولفژ مي‌دهد، مي‌شود از زمين بلند شد و بالا رفت. اكتاو به اكتاو انگار نه فقط صداي او كه همه‌ي فضا اوج مي‌گيرد و حس سیالی را پديد مي‌آورد كه آخر سر با صداي برخورد دسته‌ي نت با سطح ميز مثل مهي روياگونه كه با حركت دستي محو مي‌شود، از ميان مي‌رود.
« زندگي دوگانه‌ي ورونيك»* از آغاز تا پايان در موسيقي و حس و حال موسيقيايي غوطه مي‌خورد. موسيقي ِ اولين اجراي ورونيكاي جوان در لهستان همراه با اركستر نيز چيزي شبيه يك ركوييم اندوه‌ناك است؛ چهره و صداي خواننده‌ي آلتو هم به‌نوعي اساطيري و يادآور مرگ است و در نهايت هم سكانس با مرگ ورونيك روي صحنه تمام مي‌شود.
در مجموع، اين ساخته‌ي « كيشلوفسكي» بيش از آن كه اثري قابل توصيف باشد، مجموعه‌اي است كه حواس مختلف را با آواها و تصاوير دلچسبش ارضا مي‌كند. نماي طبيعت پاييزي، كليساهاي باروك، ويلاي چوبي، حركات عروسك‌هاي نمايش و نماي گذران بيرون قطار از پشت گوي مدور، همگي چشم‌نوازند.
مشخصه‌ي اصلي آدم‌هاي داستان‌هاي كيشلوفسكي اين است كه همه باوجود برخورداري از هاله‌اي ناسوتي، به‌شدت به زمين چسبيده‌اند و خاكي‌اند. همگي به حواس خود توجه و اين‌جا و آنجا از آن تبعيت ميكنند و گاه حتي اسير آن هستند. عشق‌بازي ورونيك در لهستان با جوان بلوند در اولين برخوردشان در روزي باراني از اين دست است. ورونيك در توصيف آن رويداد براي خاله‌اش مي‌گويد:« تا اعماق وجودم برانگيخته شد.»** ؛ و يا در فرانسه جوان عروسك‌گردان پس از تعقيب نافرجام ورونيك، در مقابل او كه پشت دري پنهان شده دستمالش را بيرون مي‌آورد و با سروصدا فين مي‌كند كه اين كار او ورونيك را به لبخند وامي‌دارد: فرد مقابل او – عاشق او- انساني است با فراز و فرودهاي طبيعت انساني ...
در ظاهر، مضمون داستان فيلم مورد بحث ( وجود همزاد و ارتباط روحي همزادها) بايد اهميت زيادي در كليت اثر داشته باشد. براي من اما آن‌چه در اين روايت تصويري جذاب و لذت‌بخش بود، حال و هوا و فضاي گنگ، روياگونه و رهايي بود كه در بستر ِ داستان ِ رويارويي ِ دو همزاد شكل مي‌گرفت و با موسيقي ملكوتي زبيگينيف پزيزنر در هم مي‌آميخت.
La Double Vie de Veronique *
It soaked me to the skin **
گيج‌بازي‌هايم را به حساب عاشقي نگذار!
هميشه همين‌طور بوده‌ام.
پس لطفا ً ديگر گيج‌بازي‌هايم را به حساب عاشقي نگذار!
عاشقي هم به جاي خود.
«به نام پدر» هم پر بود از ضعف‌هاي منطقي و روايي. شايد بهتر مي‌بود حاتمي‌كيا پيش از نگارش فيلم‌نامه، مقاله‌اي مي‌نوشت درباب بار مسؤوليت ناشي ا
ز كردار گذشته‌ي انقلابيون قديم در قبال نسل جديد كه در اين روزگار بر دوش آنها احساس مي‌شود. اگر حاتمي‌كيا مقصودش را به روشني با روشي صريح – و نه در قالب غير مستقيم ِ نمايش و داستان - بازگو مي‌كرد، سنگيني واقعيات ِ مورد نظرش كمر ِ منطق ِ روايت و رواني ِ ديالوگ‌هاي فيلم را نمي‌شكست و روند داستان و وقايع آن شايد ملموس‌تر و باورپذيرتر پيش مي‌رفت.
به‌عنوان مثال، آدم انتظار ندارد از دختركي كه درد و نگراني ِ سلامت پايش همه‌ي ذهن و جسمش را پر كرده، در اولين مواجهه با پدرش بشنود كه « من انتخاب نكردم.» يا « مگه نگفته‌بودي جنگ تموم شده بابا؟... جنگ شماها هنوز ادامه داره.» و يا « ما تا كي بايد تاوان كارهاي شماها رو بديم؟». در چنين حالتي آدم احساس مي‌كند دخترك از سال‌ها پيش با علم به اين‌كه اعمال گذشته‌ي پدرش دامان او را هم مي‌گيرد، دادخواست عقده‌گشايانه‌ي نيمه‌فلسفي‌اي را با وسواس بسيار تنظيم كرده تا روزي در آن احوال پريشان و با پاي نيمه‌منهدم با لحني شاعرانه براي پدر گناهكار و نادمش قرائت كند و به تاوان جنگ‌افروزي هاي ساليان جواني او را بچزاند!!! وسواسي كه درواقع هم شخص ِ حاتمي‌كيا هنگام نگارش فيلم‌نامه داشته؛ در حالي كه در عالم واقع، حبيبه – هرچه‌قدر هم كه فراتر از سن و سالش فهيم و ژرف انديش باشد،- درچنان شرايطي منطقا ً تنها كمك و پشتيباني يكي دو فرد نزديكش را كه نزدش هستند، طلب مي‌كند و تنها روزها و هفته‌هاي بعد شايد با تفكر و تعمق بيشتر و فارق از نگراني‌هاي اوليه بتواند به ريشه‌هاي واقعه انديشيده، از نزديك‌ترين كسش زبان به گله‌گذاري بگشايد.
طرفه اين‌كه در سكانس‌هاي بعدي براي موجه جلوه دادن اعتراض حبيبه، رويداد غير قابل باور ديگري به فيلم چسبانده مي‌شود: ميني كه پاي حبيبه روي آن رفته دقيقا ً هماني است كه پدر در روزگار جواني كاشته و دقيقا ً همان جايي است كه دوست نزديك پدر به اشتباه بر آن پرچم سفيد زده!!! حاتمي‌كيا همان‌گونه كه «پدر» را با حرف‌هاي حبيبه روي تخت بيمارستان مي‌چزاند، مي‌خواهد بيننده را هم با اين تقارن ِ رقت‌انگيز – هرچند باورناپذير- بچزاند و احساساتش را پيچ و تاب دهد و در اين راه از نشان دادن كفش خوني حبيبه هم پاي تپه دريغ نمي‌كند!
حالا سعي كنيم كمي هم حاتمي‌كيا را درك كنيم:
حرفي كه او مي‌خواهد بزند برايش مهم است؛ آن‌قدر مهم كه اثر سينمايي را قالب زيباشناسانه اي قرار مي‌دهد براي بيان آن. درواقع همه چيز استعاره است: اين‌كه پدر به‌اشتباه – و به‌ناچار نيز- تپه‌ي باستاني را مين‌گذاري كرده و دوست او نيز در پاكسازي تپه اشتباه كرده و همه‌ي اين اشتباهات بر سر فرزند ِ پدر آوار شده، استعاره اي است از نسلي كه نادانسته – و به ناچار نيز- هم فرزندان خود و هم ميراث ملي خود را با افكار و اعمال ِ برهه اي از زندگي خود به باد داده‌است. حتي شايد بتوان اين مفهوم را تلويحا ً علاوه بر جنگ به كل ِ جريان ِ انقلاب نيز تعميم داد؛ پدراني كه روزي به جاي فرزندان‌شان انتخاب كرده‌اند و امروز خود نيز همراه با نسل پس از خود از پيامدهاي آن انتخاب رنج مي‌برند و ناگزيرند از اين كه قناعت كنند به اين‌كه «خدا همسر و فرزندشان را به رغم بار گناه گذشته به آنها پس داده و همه دركنار هم زنده اند و زندگي ميكنند.»
در واقع، تعريف حاتمي‌كيا از روايت سينمايي چنين استعاره‌ي شاعرانه‌اي است؛ هرچه‌قدر هم كه با واقعيت ناسازگار باشد و بيش از حد سمبليك و دراماتيزه. من اما از سينما تعبير ِ پيش‌تر يادشده‌ي كيشلوفسكي را مي‌پسندم كه فيلم بايد باورپذير باشد. خصوصا ً در شرايط زماني و مكاني حال حاضر، واقع‌گرايي را بسيار بيشتر از استعاره‌هاي شاعرانه براي ايرانيان حياتي مي‌دانم و فيلم‌هايي همچون «چهاشنبه سوري» و «به آهستگي» را به رغم ظاهر آرام و بي‌پيرايه‌شان به جهت رسوخ به ژرفاي واقعي رفتارهاي متقابل ِ انسان‌ها دلنشين‌تر مي‌يابم؛ از روايت هايي كه در وراي پيام‌هاي عميق اجتماعي و ظاهر متفكرانه، سال‌هاي سال است كه روابط انسان‌ها را در سطح و رويه و بي‌تعمق، غيرواقعي، سنتي و پر از تعارفات معمول و آرمان‌گرايي‌هاي تاريخي ايرانيان به تصوير مي‌كشند، خسته‌ام.
